سرگذشت یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران!
شنیدن تاریخ شهرها چقدر برایتان اهمیت دارد؟ اصلا به این فکر کرده‌اید که دانستن آن ه فایده‌ای دارد و چه تاثیری در سفرمان می‌گذارد؟ چقدر به دنبال پیدا کردن تاریخ مقصدتان هستید؟ واقعیت این است که بیشتر ما از خواندن تاریخ تجربه خوبی نداریم و یاد کتاب‌های کسل‌کننده مدرسه میفتیم! امّا شاید با روایت‌های تاریخی جور دیگری روبه‌رو شویم، دیدگاهمان را تغییر دهد و به آن علاقمند شویم!
اطلاعات تاریخی هم مثل سایر اطلاعاتی که در سفر لازم است، ما را مجهّزتر می‌کند تا لذّت بیشتری از سفر ببریم. اساسا شنیدن داستان‌های پشت یک موضوع، دید ما را به آن مسئله تغییر میدهد. درباره تاریخ هم همینطور است. اگر داستان و تاریخ یک منطقه را بدانید؛ اینکه چه پادشاهانی آمد و رفت داشته‌اند و آن شهر چه اتفاقات مهمی از گذرانده، پیوند عاطفی بیشتری برقرار خواهید کرد. بنابراین در سفرهایتان چه به صورت شخصی چه در قالب تورهای مشهد، شناخت بهتری از این شهر پیدا می‌کنید.
خراسان بزرگ که امروزه آن را به سه قسمت خراسان شمالی، رضوی و جنوبی می‌شناسیم، از نقاط کهن و مهم ایران بوده است و همواره جایگاه مهمی در تاریخ ایران داشته. بنابراین، آشنایی با تاریخ این منطقه وسیع، نیاز به مطالعات فراوان دارد. امّا در این متن می‌خواهیم به بخش کوچکی از این منطقه بزرگ، یعنی شهر مشهد بپردازیم و دوره‌های تاریخی را در این شهر مرور کنیم. البته با توجه به اینکه اسنادی که برایمان از گذشته باقیمانده، از خراسان بزرگ به عنوان یک منطقه کلی نام برده‌اند، شاید در برخی برهه‌ها نتوان مشهد را به صورت مجزا بررسی کرد. امّا سعی می‌کنیم به صورت مختصر به نکات مهم و شاخص تاریخی این شهر بپردازیم.
تاریخ خراسان از کجا شروع می‌شود و چه اهمیتی دارد؟
با پیدا شدن آثاری از حدود 800 هزارسال پیش در کشف رود (نزدیکی مشهد) ثابت شد که این منطقه از کهن‌ترین مناطق ایران محسوب می‌شود. منطقه‌ای که از هزاران سال پیش و در دوره پارینه سنگی، انسان‌های اولیه در آن زندگی می‌کرده‌اند و از خودشان آثاری به جا گذاشته‌اند که می‌توانید آنها را در موزه ایران باستان ببینید.
تا دوره‌ای که کتابت‌هایی در دربار وجود داشته باشد تا از وقایع بگویند، دانسته‌های ما به آثار پراکنده‌ای محدود می‌شود که در این منطقه پیدا شده است. امّا به صورت کلی می‌بینیم خراسان منطقه مهمی محسوب میشده و همواره جزو مرزهای پادشاهان ایرانی بوده است. در بسیاری از دوره‌ها شاهد حملات فراوانی بوده که به مرزهای شرقی میشده و از طرفی، مسیر تجار و بازرگانان برای ورود به ایران و رفتن به سایر کشورها میشده است. بنابراین همین موارد ثابت می‌کند که از چه تاریخ قطوری برخوردار است!
معنی خراسان
اما خود خراسان به ه معناست؟ واژه خراسان از سه جزء تشکیل شده: خُر/خور + آس + ان (پسوند فاعلی ساز). ترکیب این سه جزء با یکدیگر مفهوم جایگاه برآمدن خورشید را می‌رساند که منطبق با جهت جغرافیایی آن (مشرق) است. البته با ریشه‌یابی دقیق‌تر اجزای این واژه مفاهیم دیگری هم برای آن در نظر گرفته‌اند که نیاز به واکاوی تخصصی واژگان دارد. امّا فخرالدین اسعد گرگانی در شعر خود به همین معنای برآمدن خورشید اشاره می‌کند:
زبـــــان پهــــلوی هر کو شناســـد خراسان آن بود کز وی خور آسد
خور آسد پهلوی باشد خور آیــد عـــــراق و پــارس را خـور زو برآید
خوراسان را بود معنی خورآیـــان کــــجا از وی خور آید سوی ایران
خراسان از چه زمانی تشکیل شد؟
گفته شده از دوران ساسانیان و پادشاهی خسرو انوشیروان اول بوده که نام خراسان برای این منطقه انتخاب شده است. در آن زمان، انوشیروان برای نظارت بهتر بر قلمرو، کشور را به 4 بخش تقسیم کرد و هر قسمت را به یک فرماندار داد تا فرمانروایی کند؛ نام‌های هر بخش بر اساس جهت جغرافیی‌شان به این صورت بود:
- شمال: اپاختر
- جنوب: نیمروز
- غرب: خوربران
- شرق: خراسان یا خوراسان
خراسان پس از اسلام
گفته شده که بعد از فتوحات مسلمانان در ایران، سرانجام در زمان عثمان (خلیفه سوم) خراسان به دست اعراب مسلمان تصرف شد. پس از آن وضعیت خراسان کمی آشفته می شود و شورش های متعدد علیه فرمانوایا خلیفه صورت می گیرد.
در زمان هاروالرشید (خلیفه عباسی) بود که شورش‌های خراسان بالاگرفت و هارون برای رسیدگی به آنها به خراسان سفر کرد و تا زمان مرگش آنجا بود. پس از او، امین و مأمون پسرانش خلافت را به عهده گرفتند و ایرانیان به خاطر ایرانی بودن مادر مأمون احترام بیشتری برایش قائل بودند. پس از اینکه مأمون فرمانروایی خراسان را به دست گرفت، برای رسیدن به محبوبیت بیشتر، امام رضا (ع) را ولیعد خود کرد امّا این کار باعث شورش‌هایی در خلافت عباسی شد. سرانجام دستور به مسموم کردم امام رضا (ع) داد و این امام شیعه را در خراسان به شهادت رساند.
پس از حکومت‌های محلی که بر خراسان هم حکومت کردند، با نفوذ ترکان، خراسان به غارت آنها رفت و ایران به دست سلجوقیان افتاد. پس از آن هجوم مغول‌ها در تاریخ ایران اتفاق میفتد و سپس خراسان به دست حکومت‌های محلی میفتد تا اینکه در عصر تیموریان امیرتیمور حکومت خراسان را به شاهرخ، پسرش، میدهد. همین دوره است که مسجد گوهرشاد هم ساخته می‌شود.
مشهد، پایتخت نادرشاه افشار
پس از تیموریان، صفویان روی کار آمدند امّا در دوره آنها هم اتّفاق ویژه‌ای در مشهد نیفتاد تا اینکه در عصر افشاریه، نادرشاه مرکز حکومتش را مشهد قرار داد و می‌خواست فتوحاتش را به سمت هند گسترش دهد. به همین دلیل است که در مشهد و اطرافش آثار فراوانی از نادر پیدا می‌کنید؛ مثل باغ موزه نادری. همه جانشینان نادر هم در مشهد به تخت نشستند تا اینکه آغامحمدخان قاجار قدرت را از افشاریان گرفت.
مشهد در دوره معاصر
پس از اینکه قاجاریان حکومت را به دست گرفتند، طی معاهده‌هایی قسمت‌هایی از شرق ایران، جدا شدند و مرزهای خراسان به شکل فعلی درآمدند. در دوره رضاشاه پهلوی استان خراسان با مرکزیت شهر مشهد به عنوان استان نهم تشکیل شد. امّا در اردیبهشت ۱۳۳۹ بنابر تصویب وزارت کشور، نام استان نهم به استان خراسان تغییر پیدا کرد.
در تاریخ ۱۳۸۳ شمسی هم خراسان بزرگ به ۳ استان خراسان شمالی به مرکزیت شهر بجنورد، خراسان رضوی به مرکزیت شهر مشهد، و خراسان جنوبی به مرکزیت شهر بیرجند تقسیم شد.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام