بلایی که انحصار و ترس بر سر سینمای مستند آورده است
تهران- ایرناپلاس- سینمای مستند نشان داده به اندازه‌ای توانایی دارد که بتواند لایه‌های گوناگونی از مسائل را به صورت شفاف و بدون کم‌وکاستی به تصویر بکشد و ثبت کند. این بخش از سینما به اندازه‌ای مهم و قابل توجه است که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در پیامی آن را بیش از دیگر قرائت‌های سینمایی به روح آفرینش، اصالت و حقیقت نزدیک دانسته است.
به گزارش ایرناپلاس، پانزدهمین جشنواره بین‌المللی سینمای مستند ایران «سینما حقیقت» برگزار شد. هر چند که آثار ساخته شده سینمای مستند مانند فیلم‌های بلند، با استقبال زیادی از مردم مواجه نمی‌شود اما مستند، همواره به عنوان یکی از مهمترین بخش‌های سینمایی کشور مورد توجه علاقه‌مندان و فیلم‌سازان بوده و با رسالتی که دارد می‌تواند برای آیندگان بسیاری از وقایع و مسائل را ثبت کند.
در همین زمینه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به جشنواره «سینماحقیقت» پیامی فرستاد و سینمای مستند را بیش از دیگر قرائت‌های سینمایی به روح آفرینش، اصالت و حقیقت نزدیک دانست.
محمدمهدی اسماعیلی افزود: «فیلمساز در سینمای مستند، خود را مقید به ثبت حقیقت می‌داند و از این رو، امین، ناظر و ثبت‌کننده است. سینمای مستند ایران که جشنواره‌ای دیرپا چون «سینما حقیقت» دارد، باید بکوشد راوی صادق و ناظر متعهد و دلسوزی باشد که جامعه ایرانی را با همه نقاط روشن و پرفروغ و کاستی‌ها و مشکلاتش ثبت کند و بکوشد سندی ماندگار برای آیندگان باشد.»
به راستی صنعت سینمای کشور تا چه اندازه توانسته در این بخش موفق باشد و نقاط روشن و کاستی‌ها را برای آیندگان ثبت کند؟
تا چه اندازه از وقایع دفاع مقدس یا انقلاب، روایت‌های حقیقی صورت گرفته و در مقابل تحریف‌های دشمن اثرگذار بوده است؟
این پرسش‌ها را با هادی آفریده مستندساز و عضو هیات مدیره انجمن صنفی کارگردانان مستند در میان گذاشتیم.
قرار نیست یک فیلم مستندِ خوب همه را راضی کند
ایرناپلاس: یک مستندساز چگونه می‌تواند علاوه بر اینکه راوی صادق و ناظری متعهد باشد، همه نقاط روشن و کاستی‌های یک موضوع را به نمایش درآورد و آنها را برای آیندگان ثبت کند؟
هادی آفریده: بین مستندسازی و ژورنالیسم شباهت‌هایی وجود دارد. در واقع قرار بوده این دو موضوع در بدو پیدایش‌شان تلاش کنند که فقط روایتگر مساله مورد نظرشان باشند و آن را به مخاطب ارائه دهند. مستندسازی روشی ژورنالیستی است با این تفاوت که با یک روایت هنرمندانه تنیده می‌شود. ژورنالیست خبری، میراست و اگر این میرایی با هنر، نگاه و ادبیات هنرمندانه سینما تنیده شود تبدیل به یک اثر هنری می‌شود که می‌تواند مانا هم باشد.
سینمای مستند همان کاری را می‌کند که شاید در ژورنالیسم خبری و پژوهشی اتفاق می‌افتد با این تفاوت که ریشه‌های پژوهشی قدرتمندتری دارد. به عبارت دیگر پژوهش در سینمای مستند مساله مهمی است که به آن توجه می‌کنیم. چون اگر به‌عنون یک مستندساز بخواهیم راوی موضوعی باشیم باید همه جوانب را مورد پوشش قرار دهیم. آن چیزی که درباره سینمای مستند در بخشی از دنیا و بخش عمده‌ای از کشور ما اتفاق می‌افتد با سینمای مستندِ واقعیت یا سینماحقیقت، فاصله زیادی دارد.
قرار نیست مستندساز مداح باشد و مدح بگوید بلکه باید جنبه‌های مختلف یک موضوع را واکاوی و بررسی کند. این واکاوی طرفدارانی دارد و البته بخش عمده‌ای هم مخالف آن هستند؛ چون کاستی‌هایی برملا می‌شود. در واقع جریانات و افرادی که چه در دولت و چه در خارج از دولت، بخش خصوصی و … که مسئول بوده‌اند و مسئولیتشان را به درستی انجام نداده‌اند، از نمایش کاستی‌هایی که داشته‌اند خشنود نمی‌شوند؛ عمده چالش ما اینجا شکل می‌گیرد و مستندسازان محکوم به سیاه‌نمایی می‌شوند.
حقیقت این است که فیلم مستند خوب قرار نیست همه را راضی نگه دارد و به اعتقاد من، هر چه مخالفان یک فیلم مستند در جامعه (البته تنها منظور جامعه ایران نیست بلکه همه جوامع) بیشتر باشد، آن مستند، اثر چالش برانگیزتری است.
اما حقیقت این است که فیلم مستند خوب قرار نیست همه را راضی نگه دارد و به اعتقاد من، هر چه مخالفان یک فیلم مستند در جامعه (البته تنها منظور جامعه ایران نیست بلکه همه جوامع) بیشتر باشد، آن مستند، اثر چالش برانگیزتری است.
اگر از یک مستند، تمجید بسیار شد، مستندساز باید احساس خطر کند چون به احتمال زیاد یک مستند خنثی را ساخته است. به عنوان یک مستندساز، ساخت هر دو نوع مستند را تجربه کرده‌ام. مستندساز اگر بخواهد صادقانه و روی خط درستی حرکت کند و وابستگی نداشته باشد، نباید تلاش کند داوری و قضاوت کند و اگر یک فرد مستقلی باشد و نگاه مستقل و مولفی داشته باشد باید تلاش کند روی آن خط، حرکت کند و به جلو برود و موضوعش را روایت کند.
مدیران و قوانین شناور و سیال
ایرناپلاس: به اعتقاد شما تا چه اندازه زمینه ساخت آثار مستند شفاف در کشور فراهم شده؛ نقاط ضعف کدامند و نگاه متولیان در طول دوره‌های مختلف چگونه بوده است؟
آفریده: برای پاسخ به این پرسش ابتدا مثالی می‌زنم. یک ژورنالیست اگر هم شخصیت مولفی باشد، وقتی برای رسانه‌ای کار می‌کند، حال این رسانه داخلی باشد یا خارجی واقعا تفاوتی ندارد طبیعتا به اجبار، بخشی از نظرها و نگاه کارفرما و رسانه را باید در نظر قرار دهد.
البته هیچ وقت نقدی به عملکرد خبرنگارها در داخل و خارج ندارم چون می‌دانم آن آدم مولف و مستقل در این دوره زمانی باید با این رسانه کار کند و فرصت کارش در همین رسانه است. درباره مستندسازان نیز همینطور است. بازار و سینمای مستندسازی در کشور بسته و محدود است و حتی به اعتقاد من، بسته‌تر و محدودتر از ژورنالیست‌ها و خبرنگاران است.
در چنین شرایطی، مستندسازهای حرفه‌ای ما دو انتخاب دارند؛ یا باید با دولت کار کنند یا تلویزیون. البته افرادِ مستقل از این دو جریان هم هستند که موضوع مورد نظر ما نیست. در این دو بخش کار کردن هر کدام قواعد، قوانین و فضاهای خود را دارد.
بر خلاف نقدی که همواره به تلویزیون درباره فضای بسته وجود دارد، در سال‌های اخیر کمترین ممیزی و فضای بسته را به طور مثال در شبکه مستند تجربه کرده‌ام. اتفاقا فضای بسته را در سال‌های گذشته بیشتر در دولت‌ها تجربه کرده‌ام. حتی اتفاق افتاده و تلاش بسیار داشته‌ام که با همکاری مرکز گسترش سینمای مستند تجربی، مستند بسازم اما این امکان برای من فراهم نشده در حالی که همان موضوع در تلویزیون ساخته شده و ممیزی هم نشده است. نکته اصلی اینکه قوانین در کشور ما ثابت و مکتوب نیست.
قوانین بر اساس مدیرانی که در سینما و تلویزیون موقعیت‌های نظارتی می‌گیرند شناور و سیال است. یعنی به اینکه افراد چه نگاه سیاسی و جناحی دارند ربطی ندارد و بیشتر به شخصیت و شناخت آنها از سینمای مستند برمی‌گردد. گاهی با مدیری روبه‌رو می‌شویم که به خاطر وابستگی به یک جناح سیاسی تصور می‌کنیم بسیار سخت برخورد کند اما جلوتر که می‌رویم متوجه می‌شویم به اندازه‌ای شناختش از سینمای مستند زیاد است که کار را سهل‌تر می‌کند.
مساله‌ای که وجود دارد نگاه سلیقه‌ای و تخصص است. افرادی می‌آیند و می‌روند و براساس سلیقه‌شان نظارت و مدیریت می‌کنند. این نظارت و مدیریت گاهی در راستای اصول حرفه‌ای شکل می‌گیرد و گاهی خارج از اصول حرفه‌ای‌ست که در این شرایط در درجه اول مدیر ضربه می‌خورد. چون عمر مدیریتش کوتاه و عرصه برایش سخت و سخت‌تر شده که مجبور می‌شود مسئولیتش را ترک کند یا اینکه او را برکنار کنند؛ اما مدیرانی که هوشمندانه آمده و از فیلمساز و اصول حرفه‌ای سینما حمایت کرده‌اند، حال با هر نگاه و ایدئولوژی که داشته‌اند که به جای خود محترم است، ماندگارتر بوده و عمر مدیریتشان بیشتر شده است. علاوه بر اینکه فضا برای تولید فیلم‌هایی که به سینمای مستند اصیل نزدیک‌تر است، باز شده بلکه فیلم‌های مستند بیشتری تولید می‌شد.
در کشور نظام تهیه‌کنندگی و پخش سینمای مستند نداریم
ایرناپلاس: همانطور که اشاره کردید جشنواره سینما حقیقت که چندی پیش برگزار شد، عنوان بین‌المللی هم دارد. سینمای مستند کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها در چه مرحله‌ای بوده و در کدام زمینه‌ها مغفول مانده است؟
آفریده: سابقه سینمای مستندمان نزدیک به ابداع سینما و ورود دوربین به کشور است. در واقع سابقه سینمای مستند ما با کشورهایی که صاحب این فناوری، صنعت و هنرند، نزدیک است. تولید فیلم مستند در کشور بسیار است اما به این معنی نیست که همه تولیداتمان شاخص، استاندارد و قابل ارائه هستند. حتی آن بخش از تولیداتمان که این ویژگی‌ها را دارند، چون در یک روند بین‌المللی و با یک نگاه حرفه‌ای تولید نشده‌اند متاسفانه در کشور می‌مانند و کمتر فرصت نمایش در دیگر کشورها را پیدا می‌کنند.
در کشور، نظام تهیه‌کنندگی و پخش سینمای مستند نداریم؛ به همین دلیل شاخص‌ترین آثارمان هیچ وقت نمی‌توانند از مرزهای کشور بیرون بروند. دلیل آن، فضای بسته کار ماست.در کشور، نظام تهیه‌کنندگی و پخش سینمای مستند نداریم؛ به همین دلیل شاخص‌ترین آثارمان هیچ وقت نمی‌توانند از مرزهای کشور بیرون بروند. دلیل آن، فضای بسته کار ماست. اگر قرار است یک مستند به پخش بین‌الملل برسد باید از لحظه‌ای که ایده در ذهن تهیه‌کننده، کارگردان، شبکه تلویزیونی یا موسسه‌ای قرار می‌گیرد و روی کاغذ نوشته می‌شود، به پخش بین‌المللیِ آن فکر شود. حتی اگر قرار است تلویزیونی این اثر را در چند سال آینده در جایی در دنیا پخش کند باید از همان لحظه نخست مشخص شود.
به این شکل نیست که فیلم ساخته شود و بعد به دنبال پخش کننده و خریدار باشیم. متاسفانه همه تولیدات ما در کشور به این شکل است. شاید حتی یک درصد از مستندهای ساخته شده ما بر اساس ساختار نظام‌مند تهیه‌کنندگی به پخش آنها فکر می‌شود. تولیداتی شاخص داریم اما رنگ پرده‌های سینما و صفحه تلویزیون را در خارج از کشور به خود نمی‌بینند. چون به نظام تهیه‌کنندگی و پخش، قبل از تولید فکر نشده است.
یک ترسی هم در یک دهه گذشته برای بدنه فعال سینمای مستند به وجود آوردند که اگر فیلمی حتی با مجوزهای ارشاد در خارج کشور و رسانه‌های خارجی پخش شود انواع اتهام‌ها به تهیه‌کننده و کارگردان وارد می‌شود. در صورتی که به نظرم هیچ اشکالی ندارد اثری که برای مثال در سینما حقیقت و جشنواره فجر می‌بینیم و همه مجوزهای پخش را دارد، در دیگر رسانه‌های خارجی نیز پخش شود. این فرصتی است برای نشان دادن فرهنگ و هنر کشورمان که نباید آن را نادیده بگیریم.
انحصاری کردن یک طیف در ساخت فیلم‌های دفاع مقدس
ایرناپلاس: آیا درباره موضوع‌هایی همچون تاریخ انقلاب، دفاع مقدس و وقایع انقلاب روایت‌های حقیقی و دقیق و بدون تحریفی صورت گرفته است یا اینکه برای رسیدن به مستندهایی با این ویژگی‌ها هنوز فاصله‌های بسیاری داریم؟
آفریده: به عنوان یک مستندساز بسیار تلاش کرده‌ام که در حوزه وقایع انقلاب و هشت سال دفاع مقدس فیلم بسازم. حتی حدود۱۰ تا ۱۲ سال پیش ایده فوق‌العاده‌ای را با حوزه هنری در میان گذاشتم که متاسفانه متولیان به اندازه‌ای این فضا را در انحصار خودشان می‌دانند که به افراد غیرخودی اجازه ورود نمی‌دهند.
قرار بود یک فیلم مستند درباره وقایع آزادسازی خرمشهر بسازم و با وجود اینکه با مدیران وقت حوزه هنری قرارداد بسته بودم آن را فسخ کردند. متاسفانه سازمان‌ها و متولیانی که در مورد جنگ و وقایع جنگ می‌خواهند تولید داشته باشند، افراد خط‌کشی شده‌ای هستند و فضای خودی و ناخودی به وجود آورده‌اند.
این اتفاق باعث شده همیشه روایت‌های محدود، بسته و تک‌بعدی تولید شود و در نتیجه زمینه سواءستفاده را همین مدیران و مسئولانی که نگاه این‌چنینی دارند گسترش دهند. در مقابل، برخی رسانه‌های خارج از کشور چون به آرشیو و منابع مالی دسترسی دارند، اتفاقا همه نوع تحریفی هم می‌توانند انجام دهند. دلیل این مساله این است که اجازه نمی‌دهند مستندسازان مختلف با دیدگاه و طیف‌های متفاوت کار کنند.
به عنوان یک ایرانی که عاشق وطنش است و فیلم‌هایی با موضوع میراث فرهنگی، تاریخ، فولکلور و فرهنگ ایران ساخته‌ام، بسیار علاقه دارم که در مورد جنگ فیلم بسازم. اما احتمالا چون سبک زندگی من به سبک زندگی آن طیف مسئول نزدیک نیست، مانع فیلم‌سازیم در این زمینه شده‌اند. این کار اشتباهی است و باعث می‌شود تنها یک دایره محدود در حوزه دفاع مقدس و انقلاب با یک نگاه تک بعدی که در دام تکرار است، فیلم بسازد. در نتیجه افراد محدودی که بخش عمده‌ای از آنها سواد سینما ندارند و می‌توان گفت که فقط روابطی دارند فیلم‌های کلیشه‌ای بسازند که نه مردم آنها را می‌بیند و نه هنرمندان و منتقدان در جشنواره‌ها.
در چنین شرایطی، سرمایه ملی اتلاف و فیلم‌ها فقط برای آرشیو تولید می‌شود. از طرف دیگر اجازه نمی‌دهند مستندسازانی که نگاه مولف دارند وارد این عرصه شوند. خیلی به سمت به کارگیری افراد متخصص نمی‌روند و تنها به سمت کسانی که دیدگاه‌های نزدیک به خودشان را دارند، می‌روند. در نتیجه فیلم‌های بسیار ضعیفی تولید می‌شود. این اتفاق به کشور و وقایع انقلاب و دفاع مقدس ضربه می‌زند. این نگاه باید از محدودیت خارج شود و توسعه پیدا کند تا بتوان تولیدات شاخصی در کشور داشته باشیم و به جشنواره‌ها بروند.
قرار نیست فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس و انقلاب را یک طیف محدود بسازند بلکه باید به همه طیف‌ها اجازه ساخت دهند. من اولین کسی هستم که دوست دارم درباره این موضوع‌ها کار کنم. چون به تاریخ شفاهی ایران ارتباط دارد و بسیار مهم است. اگر این مساله اصلاح نشود، زمینه سوءاستفاه را به افراد مختلف در سراسر دنیا می‌دهند.قرار نیست فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس و انقلاب را یک طیف محدود بسازند بلکه باید به همه طیف‌ها اجازه ساخت دهند. من اولین کسی هستم که دوست دارم درباره این موضوع‌ها کار کنم. چون به تاریخ شفاهی ایران ارتباط دارد و بسیار مهم است. اگر این مساله اصلاح نشود، زمینه سوءاستفاه را به افراد مختلف در سراسر دنیا می‌دهند و چون آنها هم به آرشیو و پول دسترسی دارند، می‌توانند تحریف خود را روایت کنند که زیان‌های آن به کشور و تاریخ ما وارد می‌شود.
سینمای مستند، سینمای انسان‌های ایثارگر
ایرناپلاس: یک مستندساز چگونه می‌تواند علاوه بر اینکه یک راوی صادق و ناظری متعهد باشد، همه نقاط روشن و کاستی‌های یک موضوع را برای آیندگان ثبت کند؟
آفریده: مستندساز برای رسیدن به هنر ناب که همان حقایق آگاهی‌بخش و متعهدانه است، باید پیش از همه چیز، آینه وجودش را صیقل دهد. دروغ، جهل، سستی، ترس و ریا، آفت هر فعالیتی است و هنر به معنای واقعی، روایت صادقانه حقایق است.
سینمای مستند که هنر بی‌واسطه با واقعیات و حقایق هستی است بدون نگاه خالصانه بی‌ارزش، زودگذر و مخرب است. سینمای مستند، سینمای انسان‌های از خود گذشته و ایثارگر است؛ انسان‌هایی که پیش از همه با تلخ و شیرین واقعیات بشر آشنا شده، با آن زندگی کرده، ترسیده، خوشحال شده، رنج کشیده و آینه‌وار، حقایق هستی را با همه نقاط روشن و تاریکش منعکس کرده است. این سینما، سینمای انسان‌های عجول نیست.
ایرناپلاس: به اعتقاد شما چه ضعف‌هایی در مرحله ساخت آثار مستند وجود دارد و نگاه متولیان گذشته و حال حاضر به این موضوع‌ها چگونه بوده است؟
آفریده: بزرگترین ضعف و مانعی که سینمای مستند را از پویایی و شکوفایی بازمی‌دارد، بی‌اعتمادی و ترسی است که همه نسبت به بازگویی حقایق و واقعیات در سینمای مستند داریم. فرهنگِ تعریف و تشکر، عادتِ بخش بسیاری از جامعه ما شده و انتقاد، مساوی گرفتاری‌ها و مشکلات بسیار است. این سینما می‌تواند همانند امر به معروف و نهی از منکر جامعه را احیاء کند. اصلا این سینما با راویت صادقانه واقعیت‌های تلخ و شیرین، امید، عدالت و تلاش را به جامعه اهدا می‌کند. هموار کردن حضور خلاقانه مستندسازان برای ثبت هنرمندانه آثارشان، مدیریتی ویژه و آگاهانه‌ای را طلب می کند، که بحث آن در این فرصت نمی‌گنجد.
بزرگترین ضعف و مانعی که سینمای مستند را از پویایی و شکوفایی بازمی‌دارد، بی‌اعتمادی و ترسی است که همه نسبت به بازگویی حقایق و واقعیات در سینمای مستند داریم. فرهنگِ تعریف و تشکر، عادتِ بخش بسیاری از جامعه ما شده و انتقاد، مساوی گرفتاری‌ها و مشکلات بسیار است. زمینه را برای حضور مستندسازان با هر سلیقه‌ای ایجاد کنیم
ایرناپلاس: مستندهای ساخته شده در زمینه دفاع مقدس، وقایع انقلاب و جنگ را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به اعتقاد شما تا چه اندازه روایت‌های حقیقی برای مقابله با روایت‌های تحریف‌آمیز دشمن در ساخت مستندهایی با این موضوعات شکل گرفته است؟
آفریده: وقتی به گذشته می‌نگریم، تلاش‌های خوب و ارزشمندی از سینمای مستند را مشاهده می‌کنیم که با نگاهی خلاقانه و صادقانه به تاریخ انقلاب و دفاع مقدس، آثار ماندگاری از خود به جای گذاشته‌اند. آثاری که برای زمان خود و آیندگان میراثی گران‌بها از حقایق اصیل و صادقانه یک ملت است.
اما متاسفانه مشکل اساسی سینمای مستند که بسیاری از آثار ما را در حوزه تاریخ انقلاب، دفاع مقدس و … را در برگرفته، شیوه روایت‌های ما از بازگویی حقایق است. دنیای حاضر، دنیای روایت‌های متنوع، خلاقانه و هنرمندانه است و حضور در این میدان با نگاهی محدود، ساده و عجولانه دیگر دستاوردی برای ما ندارد. این میدان با مقتضیات جدید خود که هر روز هم پیچیده‌تر می‌شود نیاز به روایت‌های تازه و منحصر به فرد خود دارد. روایت‌هایی که در ظاهر، بسیاری از مخاطبان، حقیقت و مجاز را تشخیص نمی‌دهند. روایت‌های این عرصه، روایت‌های یک طرفه نیست.
حضور در این میدان، نیاز به تنوع سلیقه، آگاهی، مدیریت پویا و غیرمستقیم دارد. هر چه شرایط و زمینه را برای حضور همه مستندسازان با هر نگاه و سلیقه‌ای ایجاد کنیم، قدرت تاثیرگذاری ظرفیت فرهنگی این سرزمین را بیشتر و بهتر مهیا می‌کنیم.